سقط جنین و پیامدهای آن در وضعیت باروری

سقط جنین موضوعی است که رئیس‌جمهوری اواخر فروردین‌ماه امسال در جلسه ستاد ملی جمعیت به آن اشاره کرد و با نگران‌کننده خواندنِ آمارهای مربوط به آن بر ضرورت اهتمام وزارت بهداشت نسبت به این موضوع و هماهنگی بیشتر با دستگاه قضایی برای برخورد با متخلفان در این زمینه تأکید کرد. صدا و سیما و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز موظف شدند مسائل شرعی مرتبط و همچنین عوارض و تبعات فردی و اجتماعی آن در جامعه را بیشتر تبیین کنند.

یکی از تازه‌ترین آمارهایی که در این زمینه ارائه شده مربوط به «فاطمه محمدبیگی» نماینده قزوین و عضو کمیسیون بهداشت و درمان و رئیس فراکسیون جوانی جمعیت مجلس است که در همایش روز ملی جمعیت در بیمارستان نجمیه بیان داشته سالانه ۲۵۰ تا ۶۵۰ هزار سقط جنین در کشور رخ می‌دهد.

چهار سال پیش دکتر «محمدمهدی آخوندی» رئیس انجمن علمی جنین‌شناسی ایران آمار سالانه بین ۳۰۰ تا ۵۰۰‌ هزار سقط جنین غیرقانونی را تایید کرده و گفته بود: آمار دقیقی از سقط جنین در دست نیست، چون عمده دلیل این اتفاق تلخ به‌صورت زیرزمینی و غیرقانونی صورت می‌گیرد و قطعا بر آمارهای گذشته تاثیر می‌گذارد، اما آمار موثقی در مورد حدود ۷۰۰ هزار سقط در سال را هم دیده‌ام که در رسانه‌ها هم اعلام کردم و حتما این میزان بیشتر هم شده است.

گذشته از آمار، دلایل گوناگونی درباره تصمیم به سقط جنین عنوان می‌شود. سازمان جهانی بهداشت در یک بررسی کلی، عللی از قبیل حفظ جان مادر، سلامتی مادر و جنین، سلامت روحی مادر، تجاوزات جنسی و دلایل اقتصادی-اجتماعی را برای این رخداد برشمرده است. بنابراین سقط جنین یا ناشی از دلایل پزشکی است یا به خاطر بارداری ناخواسته است به این معنا که برخی افراد به این جمع‌بندی می‌رسند که شرایط ابتدایی دارا بودن فرزند را یا به لحاظ مالی یا به لحاظ روانی ندارند و از این رو تصمیم به سقط جنین می‌گیرند.

اهمیت موضوع سقط جنین در چارچوب مباحث جمعیتی و مسائل مرتبط با فرزندآوری سبب شد تا پژوهشگر ایرنا با «شهلا کاظمی پور» و «حمیدرضا حاجی هاشمی» دو جمعیت‌شناس به گفت‌وگو بنشیند که در ادامه مشروح آن را می‌خوانید:

سقط جنین در کفه عرضه و تقاضا

حاجی‌هاشمی در پاسخ به این سوال که آیا سقط جنین متغیری مهم در تحولات جمعیتی است می‌گوید: می‌توان گفت سقط جنین، خود یکی از پیامدهای کاهش باروری است. اگر باروری را به عنوان یک رفتار اختیاری در نظر بگیریم، کسانی که ناخواسته باردار می‌شوند، اقدام به سقط جنین می‌کنند. پس در واقع قبل از اینکه سقط عمدی اتفاق افتد، کاهش باروری نزد فرد تصمیم‌گیرنده اتفاق افتاده‌است.

اگر جلوی اقدام برای سقط‌های جنین گرفته شود، اما تصمیم و انگیزه آن نزد افراد باقی بماند، حاصل این می‌شود که اگرچه آمار سقط کاهش پیدا می‌کند، اما آمار فرزندآوری ناخواسته افزایش می‌یابد. بنابراین یک سیاست پایدارتر و مطلوب‌تر از وضعیت کنونی این است که تلاش شود تقاضا برای سقط جنین کاهش پیدا کند. البته عرضه خدمات سقط جنین همواره و نه فقط در ایران یک چالش بوده و جنبه‌های حقوقی، مذهبی و اخلاقی خاص خود را دارد و به‌ عنوان موضوع سیاستگذاری هم دیده می‌شود. در هر حال باید این نکته را در نظر گرفت که کاهش تقاضا برای آن موثرتر از کاهش عرضه است.

سقط جنین زیر سایه آمارها

حاجی‌هاشمی در خصوص آمارهای اعلام شده در خصوص سقط جنین اظهار می‌دارد: دو دلیل اصلی سقط جنین عبارت است از بارداری ناخواسته و بارداری خارج از ازدواج که فقط همان مورد اول به بحث باروری مربوط می‌شود و مورد دوم معلول شرایط دیگری است.

دقیقا مشخص نیست که آمارهای سقط جنین در ایران از چه منابعی و با چه روش‌هایی جمع آوری شده و این کار را برای تحلیل سخت می‌کند. با این شرایط، به درستی نمی‌شود گفت چقدر از این سقط‌ها عمدی است و چقدر غیرعمدی یا اینکه چقدر سهم بارداری‌های نکاحی است و چقدر سهم بارداری‌های غیرنکاحی. البته در کشورهایی که آمارهای مشخص‌تری در این زمینه دارند، سهم بالایی از سقط‌ها به بارداری‌های غیرنکاحی اختصاص دارد. طبیعتا اگر بتوانیم بطور دقیق‌تری سهم این دو عامل را در آمارهای سقط مشخص کنیم، می‌توانیم برآورد بهتری از نقش سقط جنین در کاهش باروری داشته باشیم.

کاظمی پور نیز در این باره می‌گوید: معمولا اعدادی که در خصوص سقط جنین اعلام می‌شوند، بسیار غیرکارشناسانه هستند. از طرفی اعداد با درصد خطاهایی هم همراه هستند و به یقین نمی‌توان درصد خاصی را مشخص کرد. بنابراین من روی اعداد اصلا صحه نمی‌گذارم و اصلا قبول ندارم.

سقط‌جنین؛ دسته‌بندی و دلایل

به گفته کاظمی پور معمولا در محافل علمی در خصوص این مساله این گونه گفته می‌شود به ازای ولادت‌هایی که در طول یک سال ثبت می‌شود، چیزی حدود یک چهارم سقط جنین اتفاق می‌افتد که سقط‌ها نیز خود به سه دسته تقسیم می‌شوند؛ یک دسته سقط‌هایی هستند که به طور ناخودآگاه و غیرعمد اتفاق می‌افتد و حتی منجر به مراجعه به پزشک هم نمی‌شود. ممکن است جنینی در همان روزهای ابتدایی، به صورت ناگهانی و بدون اطلاع مادر سقط شود که این‌ها در آمار نمی‌آید. دسته دیگر سقط‌ها هم ممکن است برای خود مادر مشکل خاصی ایجاد کند که در این صورت با اجازه و نظر پزشک آن جنین سقط می‌شود. می‌توان گفت بیش از نیمی از سقط‌هایی که اتفاق می‌افتد، غیر عمد است. دسته سوم سقط‌ها به صورت عمدی و خودخواسته اتفاق می‌افتد؛ برای مثال مادری متوجه می‌شود باردار است اما تمایلی به داشتن فرزند ندارد. در این صورت ممکن است به صورت غیرمجاز و در مراکز خاص اقدام به سقط جنین کند.

این جمعیت‌شناس در رابطه با دلایلی که افراد به سقط جنین می‌پردازند، توضیح می‌دهد: سقط‌های عمدی و غیرمجاز جنین به دلایل مختلف صورت می‌گیرد. برای مثال ممکن است در چارچوب ازدواج و خانواده نباشد. یا اینکه فرد تازه ازدواج کرده و هنوز شرایط نگهداری و مراقبت از نوزاد را ندارد و در نظر دارد در زمان مناسبی صاحب فرزند شود یا اینکه فاصله بین دو فرزند را می‌خواهد رعایت کند. به هر دلیل که بارداری اتفاق افتاده باشد اما زن یا مرد یا هر دو نخواهند آن کودک را داشته باشند، این به عنوان بارداری ناخواسته شناخته می‌شوند که این بارداری ناخواسته هم در بسیاری موارد منجر به سقط می‌شود. با این حال افرادی هم هستند که به دلیل اعتقادات مذهبی یا ملاحظات دیگر آن کودک را سقط نکرده و نگه می‌دارند.

ابعاد جهانی و بومی سقط جنین

کاظمی پور پیرامون وضعیت جهانی این پدیده می‌گوید: سقط جنین یک پدیده جهانی است و در همه کشورها اتفاق می‌افتد، اما برحسب جمعیت‌ها متفاوت است. وقتی هرم جمعیتی کشور ما رو به سالمندی است و میزان باروری یا ازدواج در جامعه کم است، سقط جنین می‌تواند روی هرم سنی و جنسی جمعیت تاثیر بگذارد؛ یعنی ممکن است بارداری ناخواسته اثر مثبت روی هرم سنی داشته باشد، اما در وضعیت اجتماعی -فرهنگی خانواده یا جامعه اثرات نامطلوب داشته باشد. ممکن است کودک در خانواده‌ای که از نظر اقتصادی شرایط مناسبی ندارد به دنیا بیاید و در نتیجه او در آینده به کودک کار تبدیل شود یا به اعتیاد روی آورد و یا هر نوع آسیب و یا انحرافات اجتماعی دیگر.

حاجی‌هاشمی درباره اثربخشی سیاست‌ها و اقدامات جلوگیری‌کننده از سقط جنین بیان می‌دارد: اینکه تا چه اندازه اقدامات مقابله با سقط جنین کارساز بوده، همین آمارهای پراکنده نشان می‌دهد که اگر اقدامی هم صورت گرفته، کارساز نبوده‌است. باز هم بر این باورم که اگر بخش قابل توجهی از آماری که اعلام می‌شود، مربوط به بارداری‌های غیرنکاحی باشد و به حساب بارداری‌های نکاحی گذاشته شود، می‌تواند نقش سقط جنین بر کاهش باروری را بزرگنمایی کند و سیاستگذار را هم به اشتباه بیندازد. اما اگر واقعا سهم سقط‌های ناشی از بارداری‌های نکاحی زیاد باشد، باید در این خصوص آسیب‌شناسی‌ شود و علت‌های آن واکاوی شود و سپس براساس آن تصمیم‌گیری صورت گیرد که چه اقداماتی انجام شود.

راهکار چیست؟

حاجی‌هاشمی به راهکارهایی در این زمینه اشاره کرده و می‌افزاید: باید عوامل اقتصادی و فرهنگی را در نظر گرفت. از یک سو وقتی آمارهای سقط جنین مشاهده می‌شود و از طرف دیگر نتایج تحقیقات مشخص می‌سازد که هنوز ایده آل باروری دو فرزند است، پس چنین شرایطی نشان می‌دهد که یک شرایط دوگانه‌ای وجود دارد. یعنی از یک سو شرایط اقتصادی باعث می‌شود افراد نتوانند به تعداد ایده‌آل فرزند برسند و بنابراین آنچه که بی‌فرزندی یا تک فرزندی ناخواسته نامیده می‌شود به وجود بیاید و از سوی دیگر آنقدر نگرش‌های منفی نسبت به فرزندآوری به وجود آمده که افراد به سقط جنین متوسل می‌شوند. البته با این فرض که بخش قابل توجهی از این سقط‌ها مربوط به فرزندآوری اول و دوم باشد. پس هم لازم است که با بهبود شرایط اقتصادی زوج‌ها بتوانند به تعداد فرزندی که مطلوبشان هست برسند و هم با سیاستگذاری‌های فرهنگی نگرش منفی به فرزندآوری را کاهش داد.

کاظمی پور نیز در ابن رابطه می‌گوید: باید کاری کرد که از بارداری ناخواسته جلوگیری شود یا از میزان آن کاسته شود و این امر زمانی میسر خواهد بود که خانواده‌ها دغدغه نان، امنیت و اشغال نداشته باشند.